روانشناسی مثبت‌گرا

مارتین سلیگمن به‌تازگی رئیس انجمن روان‌شناسی آمریکا شده بود. روزی با دخترش در باغچه‌شان مشغول کندن علف‌های هرز بود.چیزی را دید که باعث شد تعجب کند و توی ذوقش بخورد: دخترش نیکی که پنج‌ساله بود گل‌ها را می‌کَند و به هوا پرت می‌کرد و می‌خندید. سلیگمن سر نیکی فریاد زد تا دست از این کار بردارد. نیکی به پدرش گفت که از سه‌سالگی بچه‌ای بدعنق بوده، اما در تولد پنج‌سالگی‌اش تصمیم گرفته که عنق بودن را کنار بگذارد. اگر او توانسته با عملی آگاهانه خودش را تغییر دهد، بابا هم می‌تواند دست از این بداخلاقی‌هایش بردارد.

چراغی در ذهن سلیگمن روشن شد. اگر به‌جای اینکه به آدم‌ها سرکوفت بزنیم تا کمبودهایشان را اصلاح کنند، تشویقشان کنیم که نقاط قوت شخصیتشان را پرورش دهند، همان‌ کاری که نیکی در آن سن کم کرده بود، آنگاه چه خواهد شد؟

این داستان آغاز جنبش روانشناسی مثبت‌گرا بود. در سال 2004 سلیگمن و همکارش کریستوفر پترسون درباره توانمندی‌های فردی یک نظام طبقه‌بندی شبیه DSM ) راهنمای آماری و تشخیصی اختلالات روانی) ارائه دادند. بر اساس این طبقه‌بندی 24 توانمندی اساسی در زیرمجموعه 6 فضیلت وجود دارد که وجود آن‌ها در فرد متضمن سلامت روان او است.
این فضائل و توانمندی‌ها عبارت‌اند از:

فضیلت خرد و دانش:

توانمندی‌های شناختی که مستلزم کسب و کاربرد دانش است.

1. خلاقیت: توانایی فکر کردن به شیوه‌های نو و جدید و مثمر ثمر برای ابداع راه‌های جدیدی که بر زندگی فرد و دیگران تأثیر مثبت می‌گذارد.

2. کنجکاوی:  علاقه داشتن به تجربه مداوم به خاطر خود آن تجربه

3. آزاداندیشی:  توانایی فکر کردن به موضوعات و آزمودن آن‌ها به‌صورت همه‌جانبه. افراد آزاداندیش مایل‌اند شواهدی علیه باورها و اعتقاداتشان پیدا کنند و در صورت لزوم آن باورها را تغییر دهند. این افراد قضاوتی بی‌طرفانه دارند و فارغ از تعصب هستند.

4. عشق به یادگیری: تمایل به یادگیری مهارت‌ها، موضوعات و دانش‌های جدید بدون اینکه پاداش خارجی مانند پول یا شهرت دخیل باشد.

5. ژرف‌نگری: توانایی ارائه مشاوره عاقلانه به دیگران. توانائی پاسخ به پرسش‌هایی در مورد اخلاق و معنای زندگی. این‌ها از نقاط قوت و ضعف خود آگاه‌اند و می‌دانند در جامعه به نقشی دارند.

فضیلت شجاعت:

 

توانمندی‌های عاطفی که شامل تمرین اراده برای رسیدن به اهداف در مقابل مخالفت‌های درونی و بیرونی است.

 

1. دلیری: نترسیدن از تهدید، چالش، سختی یا درد. دفاع کردن از آنچه درست است، حتی در صورت وجود خطر. افراد دلیر به ارزش‌ها و اخلاق بیش از دیگران اهمیت می‌دهند.

2. پشتکار: تمام کردن آنچه فرد شروع کرده، پایداری در دنبال کردن اهداف علیرغم موانع.

3. صداقت: بیان حقیقت. اما به‌طورکلی خود را همان‌گونه که هست نشان دادن. یکسانی برون و درون.

4. سرزندگی: زندگی با هیجان و انرژی، کارها را نصفه‌نیمه یا از روی بی‌علاقگی انجام ندادن.

فضیلت انسانیت:

 

توانمندی‌های بین فردی که شامل توجه کردن به دیگران و همراهی با آن‌هاست

 

1. عشق: ارزش قائل شدن برای روابط صمیمانه و توجه نشان دادن به نزدیکان و مراقبت از آنها. این توانمندی به فرد اجازه می‌دهد که به دیگران اطمینان کنند و در تصمیم‌گیری‌ها دیگران را در اولویت قرار دهند.

2. مهربانی: نیکی به دیگران بدون چشم‌داشت منفعت شخصی

3. هوش هیجانی: آگاهی از احساسات و هیجانات خود و دیگران و توانایی کنترل رفتار خود و مدیریت رفتار دیگران.

فضیلت عدالت:

 

توانمندی‌های شهروندی که زیرمجموعه زندگی اجتماعی سالم است.

 

1. شهروندی (مسئولیت اجتماعی): خوب کار کردن به‌عنوان عضوی از یک گروه ، وفادار بودن یک فرد به گروه، در صورت لزوم فدا کردن اهداف شخصی در جهت مصالح عمومی. عدم اطاعت کورکورانه.

2. عدل و انصاف: با همه مردم بر طبق مفاهیم عدالت و انصاف، رفتار یکسان داشتن.

3. رهبری و پیشگامی: تشویق اعضای یک گروه برای رسیدن به هدفی مشترک.

فضیلت خویشتن‌داری:

1. عفو و بخشش: بخشیدن کسانی که کار اشتباهی انجام داده‌اند، پذیرش خطاها و نقاط ضعف دیگران. دادن فرصت دوباره به افراد، عدم انتقام‌جویی.

2. تواضع و فروتنی:  مشک آن است که خود ببوید نه آنکه عطار بگوید. دنبال جلب‌توجه نبودن. روراست بودن در مورد نقاط ضعف خود و پذیرش کمک دیگران

3. دوراندیشی: دقت در انتخاب‌ها، بی‌جهت خطر نکردن، نگفتن یا انجام ندادن کارهایی که ممکن است پشیمانی به بار آورد، اجتناب از ریسک‌های بی‌مورد، در نظر داشتن اهداف بلندمدت هنگام اتخاذ تصمیمات.

4. کنترل خود: نظم بخشیدن به آنچه فرد احساس می‌کند و انجام می‌دهد، منظم بودن، کنترل کردن خشم، تکانش‌ها و هیجانات دیگر. مقاومت در مقابل وسوسه‌ها.

فضیلت تعالی:

 

توانمندی‌های الهی – مذهبی که ارتباطاتی را با جهانی دیگر جستجو می‌کند وزندگی را معنادار می‌کند.

 

1. ستایش زیبایی و نیکی:  توجه کردن و تحسین زیبایی‌ها، مهارت‌ها و استعدادها در بخش‌های مختلف زندگی

2. قدرشناسی: آگاه بودن از چیزهای خوبی که وجود دارد و یا اتفاق می‌افتد و شکرگزاری به خاطر آن‌ها. وقت گذاشتن برای ابراز سپاس نسبت به پروردگار یا دیگران.

3. امید و خوش‌بینی: انتظار وقوع بهترین اتفاقات در آینده و تلاش برای رسیدن به آن‌ها. باور به اینکه آینده خوب می‌تواند اتفاق بیفتد.

4. شوخ‌طبعی: دوست داشتن خندیدن و خنداندن، لبخند بر لب‌های دیگران آوردن. دیدن جنبه‌های روشن زندگی بجای فکر کردن به مصیبت‌ها.

5. معنویت: داشتن باورهای پیوسته درباره هدف والاتر و معنای کائنات، دانستن اینکه جایگاه فرد در دنیای بزرگ‌تر کجاست. آگاهی نسبت به تقدس زندگی.

محمدرضا حق پرست